Artikel
Het transmuteren van de dramadriehoek
Lucas, 43 jaar, werkt in een zorginstelling. Ik schenk de koffie in en vraag hem hoe het ermee gaat. Hetzelfde, steeds weer hetzelfde zegt hij. Ik laat een stilte vallen, zet de kopjes neer en ga naast hem zitten. Ik voel een zucht opkomen en besluit om daarmee te openen. Hij kijkt me aan en begint te vertellen. Hij krijgt zijn werk niet af, vanwege slechte planning en een te hoge werkdruk. Zijn leidinggevende verwijt hem een gebrek aan verantwoordelijkheid en onvoldoende inzet. Nu moet hij meelopen met een collega die hetvolgens haar beter doet. Lucas voelt zichweer in de steek gelaten.
Wat is de dramadriehoek?
De dramadriehoek is een diagram uit de Transactionele Analyse (TA), ontwikkeld door Stephen Karpman. Het illustreert hoe mensen een scriptmatige rol op zich kunnen nemen en daartussen heen en weer bewegen. Script
verwijst naar: ‘het onbewuste levensverhaal dat als een rode draad door je leven heen loopt’. Een rol gaat over de besluiten die je hebt genomen over het ‘oké-zijn’ van jezelf en anderen. In je eigen verhaal speel jij de hoofdrol. Juist in situaties van conflict en stress ben je geneigd om in die rol te stappen.
De meeste mensen ervaren beperkingen en kwetsuren in het leven. Vanuit je ervaringen als kind, op school, in je
loopbaan, met relaties en in de maatschappij heb je besluiten genomen over: ‘of het voor jou oké is voluit te
vragen, je grenzen aan te geven of je kwetsbaar op te stellen’. Dit besluit heeft verstrekkende gevolgen voor jouw
verhaal en de rol die je daarin speelt. Daar waar we onszelf of anderen omlaag halen wordt de communicatie en
groei van mensen belemmerd
Als we onszelf of anderen omlaag halen gaan we ‘spelletjes spelen’. In plaats van open en transparante
communicatie komen er verborgen agenda’s en manipulatie in het spel. Dat doen we uit angst voor de werkelijke
ontmoeting. Via een omweg proberen we alsnog te krijgen wat we nodig hebben, zoals aandacht, steun,
mogelijkheden of erkenning. De dramadriehoek laat zien dat deze verborgen strategieën niet werken. Het
resultaat van een psychologisch spel is altijd onbevredigend en beschadigend.
Eric Berne, de grondlegger van TA beschreef tientallen psychologische spelletjes die we op het relationele niveau van onze communicatie met elkaar spelen. Vanuit ons script zijn we geneigd om bepaalde type spelletjes te Spelen. In zijn boek ’the Games People Play’ heeft hij dit uitgewerkt. In het Nederlands vertaald onder de titel: ‘Mens erger je niet’.
Karpman ontdekte een patroon in het grote aantal psychologische spelletjes die Berne had beschreven. Wat alle spelletjes met elkaar gemeen hebben is een
rolverdeling tussen de spelers in het spel.
De rollen in het Spel
- Aanklager: beschouwt anderen als minderwaardig en niet-Oké. Haalt anderen onbewust naar beneden en kleineert hen. Onderliggend gevoel: wantrouwen en angst. De ander was er niet of is er niet voor mij.
- Redder: beschouwt anderen als minderwardig en niet-Oke. Maakt zich superieur tegenover anderen. Onderliggend gevoel: ansgt – de ander kon of kan niet zonder mij.
- Slachtoffer: beschouwt zichzelf als minderwaardig en niet-Oke. Zoekt onbewust een Redder of een Aanlager om aandacht te krijgen. Onderliggend gevoel: angst – ik kon of kan het niet.
De rol van omstanders
Petrūska Clarkson voegde de rol van omstanders toe aan de dramadriehoek. Een omstander is iemand die zich afzijdig houdt terwijl anderen hulp nodig hebben. De term ‘omstandergedrag’ ontstond ooit in New York, waar een jonge vrouw werd vermoord terwijl tientallen mensen toekeken maar niets deden.
Omstanders zijn zich bewust van een probleem of conflict maar kiezen ervoor om er niet bij betrokken te raken. Deze keuze kan voortkomen uit angst, onzekerheid, onverschilligheid of een gebrek aan verantwoordelijkheids-gevoel. De aanwezigheid van omstanders zorgt ervoor dat het probleem in stand blijft, of zelfs groter wordt. Ook in organisaties kan dit voorkomen. Bijvoorbeeld als een manager geen feedback en sturing geeft, maar wel de prestaties en resultaten blijft volgen. Of als tijdens een vergadering enkele teamleden hun mening niet uitten. Hierdoor kan de indruk ontstaan dat ze het eens zijn met het meerderheidsbesluit, terwijl ze eigenlijk nog met vragenrondlopen.
Het spinnenwiel, en het transmuteren van de neerwaartse spiraal
Psychologische spelletjes zijn altijd schadelijk voor de betrokken personen. Het is een autonomie berovende dynamiek die leidt tot ‘binding’ in plaats van ‘verbinding’. De graduatie waarin mensen Spelen kan verschillen. In de TA worden drie graduaties onderscheiden. Eerstegraads Spelen zijn (min of meer) sociaal acceptabel, maar niettemin groei belemmerend! Denk aan een collega die blijft klagen zonder bij te dragen aan een oplossing. Of een leidinggevende die in beoordelingsgesprekken altijd een puntje van kritiek kan vinden.
Tweedegraads Spelen leidde tot ernstige emotionele schade. Voorbeelden hiervan zijn roddelen, mensen buitensluiten en grensoverschrijdend gedrag. Derdegraads Spelen veranderen, op ingrijpende wijze, het script van de betrokkenen. Eric Berne vatte dit samen door te stellen; ‘ze eindigen in het ziekenhuis, de rechtszaal of het mortuarium’. Hier gaat het om conflicten die escaleren naar ernstige vormen van geweld, en moord.
Meestal blijven mensen in dezelfde graduatie spelen, waarbij ze steeds andere personen zoeken om hetzelfde
drama te ervaren. Het effect van ‘zie je wel … nu gebeurt het weer’ kan leiden tot een Self-fulfilling prophecy. In
termen van de kwantumfysica zijn we dan meer materie (deeltje) dan potentie (golf) geworden.
Als het noodlot ons treft verwijst dit soms ook naar mogelijkheden om de dramadriehoek te transmuteren, naar meer autonome vrijheid. Voor de meeste mensen is het een wake-up call’ om hun script op een positieve manier te veranderen. Als we toch vasthouden aan ingesleten gewoonten en gebruikelijke keuzes, dan komen we uiteindelijk in een derdegraads spel uit.
Esoterische TA
De dramadriehoek speelt ook in de onderstroom van onze ziel. Eric Berne stelde al dat we onze scripts
modelleren naar de mythologische verhalen uit onze cultuur. Deze archetypische dynamiek werkt door in het collectief onbewuste van ideologieën en landen. Je persoonlijke script is onderdeel van een breder cultureel script – een groter verhaal. Ook daar komen we de dramadriehoek in verschillende graduaties tegen. Van ‘Episcripts’ die als een hete aardappels van generatie op generatie worden doorgegeven, tot de ideologische conflicten en oorlogen die eeuwenlang op specifieke plaatsen hetzelfde drama blijven uitspelen.
Esoterische TA duidt op een innerlijk proces om scriptmatige en episcriptmatige rollen te transmuteren. Dit doe je door te werken met ‘een specifieke tegenstelling die je raakt’ – een thema waarmee je worstelt in een conflict. De uitdaging is om de onderliggende paradox te upchunken of abstraheren naar een breder perspectief. Dit is essentieel om effectief te werken met de winnaarsdriehoek. Want je moet het bredere perspectief belichamen, voordat je de rollen echt kunt veranderen. Zodat je kunt samenwerken aan autonomie in verbinding.
Hoe stap je uit de dramadriehoek
In het gesprek kan Lucas zijn gevoelens thuisbrengen. Zolang hij mensen op zijn eigen manier kan helpen, hoeft hij zijn verlatingsangst niet onder ogen te komen.
Onder stress beweegt hij naar de Slachtofferrol. Dat gaat meer over zijn behoefte aan symbiose, dan over de planning en werkdruk. Die zaken kunnen ook een rol spelen. Maar ze adresseren niet zijn favoriete rotgevoel; ‘zie je wel, nu word ik weer in de steek gelaten’.
Lucas herkent zijn eigen patroon. Van daaruit bespreken we de winnaarsdriehoek. Dat geeft hem houvast en huiswerk. Opnieuw in gesprek met zijn leidinggevende. Een volgende stap op de lange weg van autonomie in verbinding.
Het is van de menselijke maat dat je zo nu en dan in een Eerstegraads dramadriehoek vervalt. Dat gebeurt ons allemaal. Herkennen dat je een
scriptmatige rol aan het spelen bent is de eerste stap om er weer uit te komen. Want wat je erkent kun je veranderen. Vanuit krachtige kwetsbaarheid kun je
benoemen wat er gebeurt. Dat mag je met mildheid doen.
- Aanklager: ik merk dat ik in een te kritische rol stap
- Redder: ik merk dat ik alles zelfstandig wil oplossen
- Slachtoffer: ik merk dat ik mezelf tekort doe
Beweeg dan naar de ik-ben oké, jij-bent oké positie. Realiseer je dat het rollen zijn, die juist
onder stress opspelen. En dat we als mensen meer zijn dan ons gedrag. Dat maakt het mogelijk om de stap naar de winnaarsdriehoek
te maken. Vrij bewegen tussen een kwetsbare, zorgzame en assertieve positie in je communicatie. Zo werk je aan autonomie in verbinding.
Belangrijke punten om mee te nemen
> De dramadriehoek is een samenvatting van de verschillende psychologische Spelletjes, die we thuis en op het werk met elkaar spelen.
> De dramadriehoek is voor de betrokkenen altijd schadelijk. Er komt een moment waarop er een ‘switch’ optreedt en de rollen worden omgedraaid.
> Het geheim van de dramadriehoek is ‘een rol’ transmuteren naar een positie’ . Bewust besluiten om te bewegen naar een ‘ik-ben oké, jij-bent oké mindset’, en je eigen cirkel van invloed.
> Het is belangrijk om je eigen verantwoordelijk te nemen. Misschien is de rol van omstander daarbij de meest lastige om te veranderen.
> Een effectieve manier om de dramadriehoek te doorbreken is streven naar gelijkwaardige en respectvolle communicatie. De posities op de winnaarsdriehoek helpen daarbij. Het vrij bewegen tussen kwetsbaarheid, zorgzaamheid en assertiviteit maakt de transitie naar autonomie in verbinding mogelijk.
Bronvermeldingen en geraadpleegde literatuur
- Dr. Eric Berne (1967), The Games People Play, Groove Press Inc. New York. In het Nederlands vertaald door J.J.G. Muller-Van Santen onder de titel: Mens Erger je Niet.
- Dr. Stephen Karpman B. Karpman, website: https://karpmandramatriangle.com/
- Dr. Petrūska Clarkson (1996), The Bystander, Whurr Publishers
- Wibe Veenbaas, Morten Hjort, Mirjam Broekhuizen, Mirjam Dirkx (2018), Passe-partout, Phoenix Opleidingen
- Moniek Thunnissen, Anne de Graaf (2013), Leerboek Transactionele Analyse, De Tijdstroom
- Anne de Graaf en Klaas Kunst (2008 – 2019), Einstein en de kunst van het zeilen, SWP Amsterdam
- Julie Hay (2004 – 2014), We lossen het samen wel op – Transactionele Analyse op de werkvloer, SWP Amsterdam